Historia Kościoła garnizonowego

Tak GÜNTHER GRUNDMANN w swoim opracowaniu GRUFTKAPELLEN DES ACHTZEHNTEN JAHRHUNDERTS
IN NIEDERSCHLESIEN UND DER OBERLAUSITZ pisze o kaplicach nagrobnych znajdujących się przy naszym Sanktuarium
"Przez ten materiał   znaczna liczba kaplic mogła być datowana. Jednak klasyfikacja kilku budowli wciąż opiera się na hipotezach. Wynika to po części z faktu, że cytowane akta były w XVIII wieku prowadzone bardzo nieprecyzyjnie i nieporządnie. Od razu należy wspomnieć o jednej trudności. Tylko Zeller dokonuje ścisłego rozróżnienia między grobowcem a pochówkiem. Dla niego krypta zawsze oznacza kaplicę, ale pochówek oznacza tylko miejsce pochówku, które ma kryptę w ziemi i konstrukcję ściany na ostatniej ścianie. Z drugiej strony w katalogach ta różnica nie jest ściśle utrzymywana i często nie można ustalić, co to znaczy. Druga trudność polega na tym, że brakuje rzeczywistych, bezpośrednich materiałów archiwalnych, a mianowicie akt klienta i faktur. Ponieważ budynki kaplic były wznoszone przez osoby prywatne, a kościół zajmował się wyłącznie sprzedażą terenu, w ich archiwach oczywiście nie znajdują się akta budowlane ani faktury budowlane. I niestety, prawie bez wyjątku, prywatne archiwa byłych właścicieli padały ofiarą zniszczenia w wyniku późniejszego rozdrobnienia, a w niektórych przypadkach zubożenia rodzin. Ani potomkowie rodziny Mentzel, ani potomkowie rodzin Glafey, Tietze i Gottfried, do których zwróciłem się z zapytaniem, nie byli w stanie dostarczyć mi żadnych materiałów. Cmentarz Hirschberger był konsekrowany w 16 stycznia 1710 r. 1709-16 zbudowano kościół, 1716 r pierwsza kaplica grobowa. Kiedy dotrzesz do nich ścieżkami biorąc pod uwagę podział na pola grobowe, łatwo dopatrzyć się idei chęci promieniowania widokiem na cmentarz z głównych wyjść kościoła. Mimo nieregularnego układu, który uwarunkowany jest działalnością miejsca, zasada ta realizowana jest w miarę równomiernie. Wszystkie te ścieżki prowadzą do obejścia, w którym znajdują się kaplice grobowe i jednocześnie prowadzą do wyjść, których dawniej było bardzo dużo. Rok 1734 był związany z budową Kantorhausu (Domu Kantora) przy ulicy. Małe kapliczki są teraz między drzewami szczęśliwie łączą się z budynkiem kościoła, tworząc jednostkę. O graficznych przedstawieniach dawnych czasów, które w naturalny sposób nie odzwierciedlają kompleksu ogrodowego, układu ogrodu, w stosunku do kościoła wydają się dość małostkowe. Wydaje się jednak, że ta budowla ogrodnicza była częścią planu budowniczych i architekta, ponieważ mówi się, że już w XVIII wieku przywiązywano do niej wagę. « Mieszkańcy Hirschbergu spacerowali nawet w niedziele popołudnie tam jak w publicznym parku ».
Archiwalne materiały o kaplicach według Grundmanna w trakcie tłumaczenia.

Rodziny bogatych kupców jeleniogórskich znalazły inny jeszcze sposób upamiętnienia swego imienia niż fundacja kościelnych sprzętów mianowicie kaplice grobowe. Zgodnie z przyświecającą epoce baroku dewizą memento mori, obrządkowi pogrzebowemu wyznaczono znaczne miejsce w życiu XVIII - wiecznego miasta; w duchu myśli o śmierci, w przewrotny sposób splecionych z całą próżnością wzbogaconego mieszczaństwa, stawiano przebogato ozdobione kaplice grobowe poświęcone pamięci poszczególnych osób lub całych rodzin, wzdłuż muru okalającego ogromny cmentarz przykościelny. Cmentarz ten, oparty południowym bokiem o dawną drogę wojanowską, dziś ulicę 1 Maja, jest nieforemnym pięciobokiem z wycięciem w południowo-wschodnim narożu. Kaplice grobowe w liczbie osiemnastu ( było 19 kaplic) rozłożyły się wzdłuż jego murów. Interesujący ten zespół architektoniczny, dziś niestety mocno zniszczony zwłaszcza w partiach rzeźbiarskich, powstał w jednej epoce stylowej — w późnym baroku, w latach 1716— 1770. Wszystkie kaplice są murowane, jednokondygnacjowe, nakryte na ogół ceramicznymi dachami, w kilku przypadkach łupkiem. Plany ich są proste, często zbliżone do kwadratu, wnętrza otwierają się w stronę cmentarza wielkimi portalami, zamkniętymi dawniej kratami. Mocne belkowania wieńczące fasady zdobią rzeźby alegoryczne, wnętrza przykryte są na ogół sklepieniami; kilka kaplic ma nawet kopuły, a sylwetki trzech wyróżniają się spośród innych kaplic małymi latarniami na środkach dachów.
        Dwie, w pobliżu południowego wejścia na cmentarz, kryte wprawdzie przypłaszczonymi dachami, ale ozdobione latarniami, stanowią malowniczą grupę zwracającą uwagę również i plastycznym ukształtowaniem fasad frontowych. Są to kaplice rodziny Glognerów i Glafeyów.

        Pierwsza kaplica, wzniesiona w 1725 r. należąca do rodziny Glognerów, Wnętrze o głębokości 5,10 m i szerokości 3,65 m nakrywa eliptyczna kopuła z okrągłym otworem świetlikowym. Odpowiada on czworobocznemu, sklepionemu dachowi kopułowemu z sześcioboczną latarnią na zewnątrz. Ma ten sam projekt, co kaplica 2, tylko bez przeszkleń. Płasko nakryty portal koszowy obramowany dwoma wiązkami pilastrów z jońskimi głowicami i festonów między wolutami, wygiętymi jedynie w architrawie i fryzie. Nad prostym gzymsem znajduje się attykowy szczyt, którego końce wystają ponad pilastry i małe dachopodobne kawałki gzymsu, podczas gdy podwyższona środkowa część ma na zakończenie dwie woluty zwijające się na wierzchołku. W szczycie środkowa płycina z herbem rodziny Glognerów i płaskorzeźbami z boku jak w kaplicy 13. Natomiast mało czytelny na miejscu rok podaje datę budowy obok monogramu C.G. rok 1725. Zeller wymienia kaplicę oraz wszystkie inwentarze. Jednak w 1728 r. mówiono, że pozostało jeszcze 5 łokci ogrodzenia, o którym nic nie można znaleźć w księgach. Ogrodzenie to usunięto w latach trzydziestych XVIII wieku. W 1820 r. toczyły się już starania o nową kratę w kaplicy. Chodzi o drewno lub żelazo. Jak widzimy dzisiaj, wybrano drewnianą. (wg. Grundmana 1916 r.). Obecnie jest własnością Kościoła.
W środku kaplicy znajdowało się epitafium z inskrypcją:
Christian Glogner, szlachetny obywatel, kupiec i kupiec. Z jego dzieci dwoje ważnych:
1 Beniamin Glogner , zmarł w 1779 r. Wstąpił do spółki w 1735 r., był młodszym seniorem w 1749 r. i starszym seniorem w 1750 r.
2. Maria Magdalena Glognerin, zm. 1790. Poślubiła M. Christopherus Süssenbach, zmarł 1752.
Inni potomkowie rodziny to:
Karl Benjamin Glogner , zm. 1789 Jego żona jest wymieniona w 1818 jako wdowa.
Johann Gottfried Glogner, zm. 1794. Kupiec i starszy kustosz kościelny.
Johann Gottlieb Glogner, zm. 1810 r. Dołączył do firmy w 1774 r.
(Grundman 1916 r.Wewnętrzne epitafia nie są już dostępne).

        Druga kaplica. Kaplica Glafeyów, przylegająca do niej od północy, powstała wcześniej, bo już w 1716 r. i jest jedną z pierwszych kaplic na tym cmentarzu. Autorem jej najprawdopodobniej był Marcin Franz, projektant kościoła, za czym przemawia ukształtowanie portalu analogiczne, między innymi, do rozwiązania partii wejściowej kościoła jezuickiego w Legnicy i pałacu w Rząśniku tego samego autora. Elewacja kaplicy, bogato ukształtowana, jest trójdzielna. W partii środkowej znajduje się portal półkoliście sklepiony, z kartuszem w zworniku. Z dwu stron portalu wysunięto przed fasadę kolumny korynckie na cokołach ustawionych przekątniowo w stosunku do płaszczyzny elewacji. Lekkimi łukami zarysowane, „uciekające” w głąb, boczne fragmenty fasady zdobią głębokie wnęki, w których umieszczono dużych rozmiarów figury alegoryczne — z lewej Sprawiedliwość z wagą, z prawej Roztropność ze zwierciadłem, dwie cnoty, którymi zapewne odznaczał się za życia lub odznaczać powinien zmarły. Na belkowaniu falującą linią zamykającym elewację od góry, ustawiono trzy następne figury: pośrodku Śmierć, którą łatwo rozpoznajemy — depcąca Życie — małe dziecko, z dwu jej stron, Wiara z krzyżem, i Nadzieja — dwie cnoty których przydatność oceni zmarły po śmierci.
(wg. Grundmana)
Krata to siatka z liści akantu. Osiem odpowiednich pól, z których cztery z każdego skrzydła tworzą ozdobne pole. Motywem każdego panelu są dwie spirale odwijające się z kielicha liściowego. Spirale swobodnego przywiązania wydają się być podobne.
Przed 1738 r. Zeller skopiował napis, który dziś jest zamalowany: «TVMba ossIbVs GLafeynlanls hIC sepeLIenDIs». Chronostichon, którego rozwiązanie daje rok budowy 1716. W 1756 roku wspomina się, że krypta została bezprawnie wykopana 5 łokci głębiej pod ziemią. W 1837 r. Johann Emanuel Rabitsch sprzedał go Wilhelmowi Hugo Rabitschowi, a w 1840 r. właścicielem była Rosine Eleonore Brendler z domu Treutier w Waldenburgu. Sprzedaje je Ernstowi Friedrichowi Schäfferowi. Dziś jest własnością kościoła pod nazwą Schäffer'sche Crypt.

      Za tą parą kaplic dopiero w pewnej odległości umieszczono następne, sąsiednie przymurne kwatery zajęto bowiem na grobowce zagłębione w ziemi, jedynie z płytą epitafijną przytwierdzoną do muru cmentarnego. Bogato ozdobione epitafia znajdują się oczywiście i w kaplicach; na razie nie możemy ich jednak oglądać z powodu czasowego zamurowania otworów portalowych.

     Trzecia kaplica (wciąż idąc wzdłuż zachodniego muru cmentarza ku północy) to kaplica grobowa Schneiderów, jedna z najpóźniejszych, bo z 1762 r., prezentująca już klasycyzującą formę fasady w porządku rzymsko-doryckim z tryglifowym fryzem, nad którym w półkolistym naczółku rokokowy kartusz wyznacza miejsce gmerku.

     Czwarta następna kaplica, Winklerów, zaliczyć wypada do największych. Wzniesiono ją około 1740 r. Wraz z kaplicami drugą dziewiątą i piętnastą należy ona do najbogatszych plastycznie rozwiązań. Jej pięcioosiowa fasada z przekątniowo ustawionymi kolumnami, flankującymi duży portal umieszczony pośrodku, zwieńczona jest silnym belkowaniem przerwanym w partii centralnej, gdzie umieszczono rokokowy kartusz trzymany przez anioły. Na gzymsie ustawiono sześć figur kobiecych symbolizujących od lewej: Pokój, Miłosierdzie z łukiem, Łagodność z barankiem, Trwałość, Wiarę i Nadzieję, dziś nie zawsze dających się już rozpoznać. W partii centralnej góruje nad nimi postać Chrystusa z krzyżem, adorowanego przez pulchne aniołki. Rozedrgane rocaille nad zwornikiem portalu i dynamicznie rysujący się gzyms oznajmiają schyłkową fazę baroku. W wąskich międzypilastrowych polach bocznych zjawiły się płaskie ornamenty złożone z rozproszonych podpiętych festonów draperii, a w polach bliżej partii środkowej, w ekspresyjnie łamanym całunie przerażające czaszki i postaci zmarłych.

     Piata kaplica rodziny Mantersów Fasada z prawej i lewej strony portal zamykają po dwa pilastry kapitelami nawiązującymi do stylu jońskiego. W zwieńczeniu, ilustrujące sceny Zmartwychwstania, w polach bocznych zawiera długie tablice na inskrypcje.

    Szósta z kolei jest kaplica rodziny Titze, o wąskiej jednoosiowej fasadzie, wzniesiona w 1756 r. jak donosi chronostych w inskrypcji na kartuszu nad portalem. Po dwa skośnie ustawione pilastry z konsolowymi głowicami, spod których zwieszają się rocaille, podtrzymują z dwu stron belkowanie wyginające się ku górze w partii środkowej, gdzie nad portalem umieszczono rokokowy kartusz z gmerkiem. Balustradowa attyka podążająca za falującym belkowaniem udekorowana została wazonami, a w środku rzeźbą symbolizującą Wiarę. Dwie następne postacie, stojące na cokołach na tle pilastrów: Nadzieja, wspierająca się na ogromnej kotwicy, i Miłość — uzupełniały obraz fasady.

   Siódma i ósma kaplica, dopiero za dawnym północno-zachodnim wyjściem z cmentarza, już przy murze północnym, stoją osobno— kaplica rodziny Baumgarthów i kaplica Kochlerów. Ta pierwsza, zbudowana w 1727 r., przedstawia prostą architekturę o płaskiej fasadzie w porządku korynckim; ongiś zwieńczona była wysokim czterospadowym, łamanym dachem kryjącym płaską kopułę. Na dachu w partii środkowej wznosi się szczyt, pośrodku którego płasko wycięto w kamieniu godło rodziny — ogromne drzewo.

Następna ósma kaplica, rodziny Kochlerów z Morenfeldu, należy też do skromniejszych założeń i jest prawie równie wczesna jak poprzednia, bo założona w 1728 r. Fasada jednoosiowa, płaska, ujęta jest jońskimi pilastrami, a górą zakończona wolutowym szczytem, na którym ustawiono figurę Zmartwychwstałego Chrystusa przedstawionego w żywym ruchu. Po bokach unoszą się dwie postaci aniołów.

      Oddalone od dwu ostatnich, osiem następnych kaplic w dwu zgrupowaniach, po cztery kaplice, oddziela długi rząd barokowych epitafiów. Pierwsza z tej grupy kaplica.

    Dziewiąta z kolei, umieszczona na osi północnego ramienia kościoła, to kaplica rodziny Baumgartenów, przypuszczalnie wzniesiona przez architekta Marcina Franza w 1719 r. Wydłużona ruchliwa fasada o falującym gzymsie ukoronowana jest szeregiem figur, a w środku kartuszem z płaskorzeźbą przedstawiającą wskrzeszenie zmarłych na Sąd Ostateczny. Figury bliższe środka to alegorie: z lewej — Trwałości (kobieca postać obejmująca kolumnę) i po prawej stronie — Czasu (brodata postać ze skrzydłami). Skrajne grupy figur przedstawiają walkę Jakuba z Aniołem i Młodego Tobiasza podróżującego pod opieką Archanioła Rafała. Niżej, pod wysokim belkowaniem wybrzuszającym się po bokach i powyginanym w partii środkowej, umieszczono na osi portal wejściowy, w którym archiwoltę podtrzymują atlanty zwrócone ku sobie twarzami. Otwór ten, zamknięty pierwotnie piękną barokową kratą ze zwojami kutych liści, której dorównywała chyba jeszcze tylko krata w kaplicy Glafeyów, flankują zbrojone kolumny, na których trzony nanizano mocne ośmio i czworoboczne kostki. Boczne pola elewacji ujęto w podwójne pilastry zwężające się ku dołowi, ozdobione ornamentami roślinnymi i cęgowymi. Maleńkie główki aniołków między wolutami jońskich głowic przypominają te, które widzieliśmy na korynckich kapitelach w drugiej kaplicy, a podobne spotkamy też w innych fasadach. Sąsiadująca z opisaną poprzednio, kaplica rodziny Katzlerów, tak jak i dwie następujące za nią i jeszcze dwie z drugiej czwórki kaplic, przedstawia skromniejszą architekturę.

    Kaplica dziesiąta. Fasada kaplicy Katzlerów zbudowanej w 1720 r., jest płaska, portal jej, flankowany dwoma korynckimi pilastrami, ma wykrój koszowy. Przypłaszczony fronton poprzedza płaski tynkowany szczyt, który musi chyba być wynikiem jakiejś przebudowy pokrycia kaplicy zapewne pierwotnie, tak jak większość krytej dachem czterospadowym.

   Jedenasta kaplica, należąca do rodziny Mentzlów, wzniesiona w 1726 r. przez Chrystiana Mentzla dla ojca i małżonki, różni się od poprzednich układem frontu pozbawionego silnego poziomego akcentu — gzymsu wieńczącego z fryzem i belkowaniem. Tu środkowa część fasady formuje pionowy lekko występujący ryzalit podkreślony u góry wolutowym frontonem. Delikatny gzyms odcinający fronton od dolnej części fasady przerywa kartusz z datą fundacji ujętą w chronostychu. Nad portalem o powyginanym nadprożu, wielki kartusz ujęty w dekoracje roślinne, rogi obfitości i rokokowe grzebienie mieści inskrypcję na rozpiętej pośrodku draperii. Z dwu stron we wnękach prostokątne tablice epitafijne stanowią główny akcent fasady. Boniowane pilastry z dwu brzegów zamykają całość kompozycji. Kaplicę przykrywa czterospadowy łamany dach o krótkiej kalenicy równoległej do frontu, który upodabnia jej bryłę do bryły sąsiadującej z nią kaplicy Sparr-Kuhn.

   Kaplica dwunasta rodziny SparrKuhn — jest znacznie późniejsza, bo z 1765 r., o płaskiej, ujętej w joński porządek, jednoosiowej fasadzie wyciągniętej optycznie ku górze przez zastosowanie wysoko piętrzącego się naczółka, pierwotnie ozdobionego dwiema rzeźbami i wazonem pośrodku. W naczółku i nad otworem portalowym umieszczono kartusze rokokowe niegdyś zaopatrzone w napisy.

     Trzynasta z rzędu kaplica, należąca do rodziny Tralles, zbudowana została w 1724 r. Jej dość płaska, szeroka fasada, ujęta z dwu stron jońskimi pilastrami, zwieńczona jest szczytem, którego oś podkreśla styk wolut obrzeżających. Pośrodku szczytu owalny kartusz mieści gmerk rodzinny. Nad portalem, którego wykrój jest identyczny z wykrojem portalu w kaplicy Mentzlów, wkomponowano jeszcze jeden kartusz przeznaczony do umieszczania napisu. Znajduje się on na wysokości belkowania koronującego fasadę, przerwanego w partii środkowej.

   Czternasta następna ku wschodowi kaplica, będąca własnością rodziny Ihle wzniesiona została około 1770 r. .Jej gładką fasadę wieńczy trójkątny szczyt, pod którym umieszczono prostokątny kartusz z inskrypcją. Półkolisto sklepiony prosty portal umieszczony jest na osi fasady.

    Piętnasta kaplica. Obok tych dość skromnych kaplic zwraca znów uwagę piętnasta kaplica — rodziny Gottfriedów z 1738 r. Jej fasada ukształtowana jest analogicznie w wielu momentach jak w kaplicy czwartej, należącej do Winklerów, mniej więcej z tego samego czasu. W obu występuje przerwanie belkowania wieńczącego fasadę na osi, nad partią portalową, i wypełnienie tego miejsca płaskorzeźbą niemieszczącą się w żadnej ramie architektonicznej, lecz swobodnie wypełniającą pole. W obu też na gzymsie koronującym obserwujemy dużą ilość alegorycznych figur, wprawdzie skręconych lekko, jak wymagała tego epoka, ale „ciężkich”, grubej roboty. Podobne w obu kaplicach jest poza tym zaakcentowanie partii środkowej wysuniętymi przed fasadę kolumnami, na przekątniowo ustawionych cokołach, opracowanie głowic korynckich, w których pośród liści akantu widać małe główki putt i czaszki ludzkie. Fasada kaplicy Gottfriedów jest przy tym wszystkim węższa, boki jej ujmują pilastry z korynckimi głowicami. Pola między pilastrem a kolumną nie są dekorowane rzeźbiarsko. Jedynie na węgarach portalu umieszczono ornament. Wystrój rzeźbiarski kaplicy nawiązuje tematycznie do sprawy śmierci bardziej drastycznie o niej przypominając: z dwu stron nad portalem rozdzielone owalnym okienkiem, usadowiono ludzkie zwłoki, ożyłe, wydobywające się z całunów. Wyżej w naczółku znajduje się scena Wskrzeszenia Łazarza (?). Spośród figur wieńczących gzyms można rozpoznać umieszczonego w środku Chrystusa, któremu towarzyszą dwa putta, i klęczącego starca załamującego dłonie, nad lewą kolumną, jako św. Piotra wyobrażającego Skruchę. Odpowiadająca mu po drugiej stronie klęcząca postać niewieścia może być wyobrażeniem Wiary (?).Z tą bogato ukształtowaną fasadą sąsiaduje prosta, ujęta tylko w dwa skromne pilastry w porządku toskańskim,

      Kaplica szesnasta. Fasada kaplicy rodziny Streifów, szesnastej, której czas powstania trudno określić na podstawie cech stylowych, a i przesłanki historyczne nie pozwalają precyzyjnie uściślić daty; na pewno jednak przypada na okres między 1738 a 1770 r.

    Kaplica siedemnasta. Dalej, za tą kaplicą, ku wschodowi znajduje się trzecie wyjście z cmentarza, za którym umieszczono jeszcze jedną kaplicę. Ta siedemnasta kaplica należała do rodziny Ullmanów, a powstała około 1770 r. Jej jednoosiową fasadę ujmują z dwu stron po dwa pilastry korynckie, nad którymi, na linii fryzu, umieszczono czaszki ze skrzyżowanymi piszczelami. Wieńczy ją skromny fronton o wklęsło-wypukłym wykroju. Portal o łuku odcinkowym, obramiony prostą opaską, spina klucz wyżej ozdobiony wachlarzem liści.

   Kaplica osiemnasta i dziewiętnasta. W znacznym oddaleniu od już opisanych, umieszczono dwie ostatnie kaplice, przy wschodnim murze cmentarza. Są to kaplice Adolphów i Gayerów; pierwsza należąca do grupy najwcześniejszych, pochodząca z 1719 r., druga z 1755 r. W kaplicy Adolphów fasada ujęta jest w wiązki wklęsłych i wypukłych pilastrów korynckich, dźwigających potężne belkowanie, nad którym na gzymsie umieszczono figuralną pełnoplastyczną grupę Zmartwychwstania. Portal o spłaszczonym, koszowym wykroju, koronuje kartusz, a nad nim dwie płaskorzeźbione postaci aniołów. Płaskie pokrycie kaplicy było wynikiem przeróbek. Sąsiednia kaplica, Gayerów, o wyjątkowo wysmukłej fasadzie ujętej pilastrami o toskańskich głowicach, zwieńczona była kiedyś również alegorycznymi przedstawieniami Wiary, Nadziei i Miłości. Pośród tych różnorodnych kaplic najpiękniejsza bo daj plastycznie była kaplica Glafeyów, dzieło przypisywane przez znawcę barokowej jeleniogórskiej plastyki   G. Grundmanna, Marcinowi Franzowi, autorowi kościoła. Franz oprócz tego miał być też autorem kaplicy Baumgarthenów. Gdy przyjrzymy się planowi cmentarza, zobaczymy, iż obie kaplice znajdują się na wprost osi podłużnej i poprzecznej kościoła.

   Kaplica 19 rodzina Geyerów.
Christoph Gottlieb Geyer, zm. 1763. Żonaty z Małgorzatą Kahl. Był komisarzem ds. sprawiedliwości, adwokatem i notariuszem. Członek towarzystwa, do którego wstąpił w 1729 r.
Małżonka Margaretha Geyer z domu Kahlin, dawniej wdowa
Kiesslingin, kupiec i handlarka. Grobowiec odkupił od rodziny mydlarza Gotffrieda Illgnera w 1755 r.